Vadeli işlem piyasaları, finansal ve emtia piyasalarında önemli bir rol oynamaktadır. Bu makalede, vadeli işlem nedir, teorik fiyat nasıl hesaplanır ve bu hesaplamaların önemi gibi konuları detaylı olarak inceleyeceğiz.

Vadeli işlem nedir?

Vadeli işlem (futures), belirli bir varlığın önceden belirlenmiş bir fiyattan, gelecekteki belirli bir tarihte alım veya satımını içeren standartlaştırılmış bir sözleşmedir. Bu sözleşmeler, organize borsalarda işlem görür ve takas kurumu tarafından garanti edilir.

Vadeli işlem sözleşmeleri, yatırımcılara fiyat riskinden korunma (hedging), spekülasyon yapma ve arbitraj fırsatlarından yararlanma imkanı sunar. Hisse senetleri, endeksler, dövizler, emtialar ve faiz oranları gibi çeşitli varlıklar üzerine vadeli işlem sözleşmeleri düzenlenebilir.

Spot piyasa nedir?

Spot piyasa, varlıkların anında teslim edildiği ve ödemesinin yapıldığı piyasadır. Spot fiyat, bir varlığın mevcut piyasa fiyatını ifade eder. Vadeli işlem fiyatları ile spot fiyatlar arasındaki ilişki, vadeli işlem piyasalarının anlaşılmasında temel bir kavramdır.

Spot piyasada işlem yapan yatırımcılar, varlığı hemen satın alır veya satarlar. Örneğin, bir yatırımcı spot piyasada altın satın aldığında, altının fiziksel teslimatını alır veya altını temsil eden bir belgeye sahip olur ve ödemeyi hemen yapar.

Teorik fiyat nedir?

Teorik vadeli işlem fiyatı, arbitraj imkanının olmadığı durumda vadeli işlem sözleşmesinin olması gereken "adil" fiyatıdır. Bu fiyat, spot fiyat ve taşıma maliyeti (carrying cost) dikkate alınarak hesaplanır.

Teorik fiyat, vadeli işlem piyasalarında fiyat oluşumunun temelini oluşturur ve piyasa katılımcılarına bir referans noktası sağlar. Gerçek piyasa fiyatları, teorik fiyattan sapma gösterebilir, ancak arbitraj mekanizması sayesinde bu sapmalar genellikle sınırlı kalır.

Teorik fiyat nasıl hesaplanır?

Teorik vadeli işlem fiyatı, temel olarak aşağıdaki formülle hesaplanır:

Teorik Vadeli İşlem Fiyatı = Spot Fiyat × (1 + Risksiz Faiz Oranı × Vadeye Kalan Süre) + Depolama Maliyeti - Getiri (Temettü vb.)

Bu formül, basit faiz hesaplamasına dayanır. Sürekli bileşik faiz kullanıldığında formül şu şekilde olur:

Teorik Vadeli İşlem Fiyatı = Spot Fiyat × e^((r-y)×t) + Depolama Maliyeti

Burada:

  • r: Risksiz faiz oranı
  • y: Getiri oranı (temettü getirisi vb.)
  • t: Vadeye kalan süre (yıl cinsinden)
  • e: Doğal logaritmanın tabanı (yaklaşık 2.71828)

Hesaplamada dikkate alınması gereken faktörler şunlardır:

1. Spot Fiyat

Dayanak varlığın mevcut piyasa fiyatıdır. Teorik vadeli işlem fiyatının hesaplanmasında başlangıç noktasıdır.

2. Risksiz Faiz Oranı

Risksiz faiz oranı, teorik olarak hiçbir risk içermeyen bir yatırımdan elde edilebilecek getiri oranıdır. Genellikle devlet tahvili faiz oranları veya gösterge faiz oranları kullanılır.

3. Vadeye Kalan Süre

Vadeli işlem sözleşmesinin vadesine kalan süredir. Genellikle yıl cinsinden ifade edilir (örneğin, 90 gün = 90/365 = 0.247 yıl).

4. Depolama Maliyeti

Dayanak varlığı vade sonuna kadar elde tutmanın maliyetidir. Bu, fiziksel depolama maliyeti, sigorta maliyeti ve diğer ilgili maliyetleri içerebilir. Finansal varlıklar için genellikle sıfır veya çok düşüktür, ancak emtialar için önemli olabilir.

5. Getiri (Temettü vb.)

Dayanak varlığı elde tutmaktan kaynaklanan gelirdir. Örneğin, hisse senetleri için temettü ödemeleri, tahviller için kupon ödemeleri veya dövizler için faiz oranı farkları olabilir.

Risksiz faiz oranı nedir?

Risksiz faiz oranı, teorik olarak hiçbir risk içermeyen bir yatırımdan elde edilebilecek getiri oranıdır. Pratikte, devlet tahvili faiz oranları veya merkez bankası politika faiz oranları gibi düşük riskli yatırımların getiri oranları kullanılır.

Risksiz faiz oranı, vadeli işlem fiyatlamasında önemli bir parametredir çünkü spot piyasada bir varlık satın almak yerine, aynı miktarda parayı risksiz bir yatırıma yönlendirip, vade sonunda vadeli işlem sözleşmesi aracılığıyla varlığı satın almanın fırsat maliyetini temsil eder.

Türkiye gibi yüksek enflasyon ve faiz oranlarına sahip ülkelerde, risksiz faiz oranı genellikle daha yüksektir ve bu durum vadeli işlem fiyatlarını önemli ölçüde etkileyebilir.

Taşıma maliyeti (Carrying cost) nedir?

Taşıma maliyeti, bir varlığı belirli bir süre boyunca elde tutmanın toplam maliyetidir. Bu maliyet, aşağıdaki bileşenlerden oluşur:

  1. Finansman Maliyeti: Varlığı satın almak için kullanılan paranın fırsat maliyeti (genellikle risksiz faiz oranı ile hesaplanır).
  2. Depolama Maliyeti: Fiziksel varlıkları (emtialar gibi) depolamanın maliyeti.
  3. Sigorta Maliyeti: Varlığı kayıp veya hasara karşı sigortalama maliyeti.
  4. Diğer Maliyetler: Vergi, işlem maliyetleri vb.

Taşıma maliyeti, vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasındaki farkı (baz fiyat veya basis) belirleyen temel faktördür. Yüksek taşıma maliyeti, vadeli işlem fiyatının spot fiyattan daha yüksek olmasına (contango) neden olurken, negatif taşıma maliyeti (örneğin, yüksek temettü getirisi) vadeli işlem fiyatının spot fiyattan daha düşük olmasına (backwardation) neden olabilir.

Baz fiyat (Basis) nedir?

Baz fiyat (basis), vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasındaki farktır:

Baz Fiyat = Vadeli İşlem Fiyatı - Spot Fiyat

Baz fiyat, piyasa koşullarına bağlı olarak pozitif (contango) veya negatif (backwardation) olabilir:

  • Contango: Vadeli işlem fiyatı > Spot fiyat (Pozitif baz)
  • Backwardation: Vadeli işlem fiyatı < Spot fiyat (Negatif baz)

Baz fiyat, vadeye yaklaştıkça sıfıra yaklaşır çünkü vade sonunda vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat birbirine eşitlenir. Bu süreç "baz yakınsaması" (basis convergence) olarak adlandırılır.

Arbitraj ve fiyat oluşumu

Arbitraj, aynı veya benzer varlıkların farklı piyasalardaki fiyat farklılıklarından risksiz kar elde etme stratejisidir. Vadeli işlem piyasalarında, spot ve vadeli fiyatlar arasındaki ilişki arbitraj mekanizması ile düzenlenir.

Eğer vadeli işlem fiyatı teorik fiyattan önemli ölçüde sapma gösterirse, arbitrajcılar devreye girer:

  • Vadeli işlem fiyatı > Teorik fiyat: Arbitrajcılar spot piyasada varlığı satın alır, vadeli işlem piyasasında satar ve risksiz yatırım yapar.
  • Vadeli işlem fiyatı < Teorik fiyat: Arbitrajcılar spot piyasada varlığı satar (veya ödünç alıp satar), vadeli işlem piyasasında satın alır.

Bu arbitraj işlemleri, fiyatların teorik değerlerine yakınsamasını sağlar ve piyasa etkinliğini artırır.

Vadeli işlem fiyatı hesaplamasının önemi

Vadeli işlem fiyatı hesaplaması, aşağıdaki nedenlerden dolayı önemlidir:

  1. Risk Yönetimi: Doğru fiyatlama, etkili risk yönetimi stratejileri geliştirmek için esastır.
  2. Yatırım Kararları: Yatırımcılar, spot ve vadeli piyasalar arasında seçim yaparken teorik fiyatları dikkate alır.
  3. Arbitraj Fırsatları: Teorik fiyattan sapmalar, arbitraj fırsatları yaratabilir.
  4. Piyasa Etkinliği: Doğru fiyatlama, piyasa etkinliğini artırır ve kaynak tahsisini iyileştirir.
  5. Türev Ürünlerin Fiyatlaması: Vadeli işlem fiyatlaması, opsiyon ve swap gibi diğer türev ürünlerin fiyatlamasında da kullanılır.

Sonuç

Vadeli işlem fiyatı hesaplama, finansal piyasalarda önemli bir rol oynar. Teorik fiyat, spot fiyat, risksiz faiz oranı, vadeye kalan süre, depolama maliyeti ve getiri gibi faktörleri dikkate alarak hesaplanır. Bu hesaplama, yatırımcılara, risk yöneticilerine ve arbitrajcılara değerli bilgiler sağlar.

Vadeli işlem piyasaları, ekonomide fiyat keşfi, risk transferi ve likidite sağlama gibi önemli işlevlere sahiptir. Bu piyasaların etkin çalışması için, teorik fiyatlama modellerinin anlaşılması ve doğru uygulanması esastır.

Not: Bu makaledeki bilgiler genel bilgilendirme amaçlıdır ve finansal tavsiye niteliği taşımaz. Yatırım kararları almadan önce, kişisel finansal durumunuza ve hedeflerinize uygun profesyonel danışmanlık almanız önerilir.